چغازنبیل در جنوب غربی ایران، در استان خوزستان و در شهرستان شوش واقع‌شده‌ است. این سازه در ۱۹۷۹ اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای‌ گرفت. جامعه بین المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قائل است.

 این سازه در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش و ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر واقع است، اما به دلیل واقع‌شدن در غرب رودخانه دز، مرز این دو شهرستان، در تقسیمات کشوری جزء شهرستان شوش محسوب می‌گردد.

زیگورات: تشبیه معابد به کوه‌های کیهانی در فرهنگ بابلیان جایگاه خاصی دارد و این ویژگی را در قالب فرم زیگورات‌های آنان می‌توان دید که صعود از آن را رسیدن به قله عالم می‌دانستند. کلمه زیگورات یا زیگورات از فعل آکدی «زقارو» (Zegharoo) به معنای بلند و برافراشته ساختن، گرفته‌شده است. زیگورات بنایی چندطبقه است که مساحت هر طبقه از طبقه پایینی کوچک‌تر است؛ بنابراین، نمای هر طرف آن به شکل یک پلکان است. این زیگورات‌ها محل نگهداری مجسمه خدایان و انجام مراسم مذهبی بوده‌اند.

این نیایشگاه توسط اونتاش گال (پیرامون ۱۲۵۰ پ. م.)، پادشاه بزرگ ایلام باستان و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، ساخته‌شده است و در حمله سپاه خون‌ریز آشور بانیپال به همراه تمدن ایلامی ویران گردید. سده‌های متمادی این بنا در زیرخاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاک‌برداری گردید. گرچه خاک‌برداری از این بنای محدب متقارن واقع‌شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید اما پس از گذشت حدود ۵۰ سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی‌دفاع گذاشتن این بنا در برابر آن‌ها آسیب‌های فراوانی را به این بنای خشتی - گلی وارد کرده و خصوصاً باقیمانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده است.

«چغازنبیل» که نام باستانی این بنا است، واژه‌ای محلی و مرکب از دو واژه «چُغا» (در زبان لری به معنی «تپه») و زنبیل (به معنی «سبد») است که اشاره‌ای است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می‌کردند. این مکان نزد باستان‌شناسان به «دور-اونتَش» معروف است که به معنای «دژِ اونتش»» است.

اونتاش گال پادشاه ایلام باستان است که دستور ساخت این شهر مذهبی را داده است. بنای چغازنبیل در میانه این شهر واقع‌شده است و مرتفع‌ترین بخش آن است. بلندی آغازین آن ۵۲ متر و ۵ طبقه بوده است. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها ۲ طبقه و نیم از آن باقی‌مانده است. زیربنای چغازنبیل یک مربع 105 متر در 105 متر است؛ یعنی دو برابر یک زمین فوتبال!

از سه حصار تودرتوى خشتى تشکیل‌شده و دروازهٔ اصلى آن بر روى حصار بزرگ در جبههٔ شرقى قرار دارد. در حدفاصل حصار اول و دوم کاخ‌هاى شاهى و آرامگاه‌هاى سلاطین عیلام قرار دارند. در بین حصار دوم و سوم بقایاى تصفیه‌‌خانهٔ آب واقع‌ شده است، تصفیه‌خانهٔ آب چغازنبیل در شمار قدیمى‌ترین تأسیسات آب‌رسانی بشمار مى‌رود. آب آن از رودخانهٔ کرخه و از فاصلهٔ ۴۵ کیلومترى با حفر و احداث کانالى تأمین مى‌شده است.

در مرکز حصار سوم معبد اصلى (زیگورات) قرار دارد. معبد اصلى به ابعاد ۱۰۵×۱۰۵ متر، مربع کاملى است که اضلاع آن در جهات اصلى شرقى، غربى و شمالى و جنوبى واقع‌شده‌اند. اصل این معبد با به‌کارگیری میلیون‌ها آجر و در ۵ طبقه ساخته‌شده بود که در حال حاضر دوطبقه از آن باقیمانده است. ارتفاع آن در گذشته حدود ۵۲ متر بود. طبقات این معبد برخلاف تمامى زیگورات‌هاى بین‌النهرین بر روى همدیگر ساخته نشده، بلکه هر طبقه مستقلاً از سطح زمین به بالا احداث‌ شده است. به‌غیراز طبقهٔ اول و پنجم، تمامى طبقات از خشت پرشده‌اند، طبقه پنجم که مرتفع‌ترین طبقه محسوب مى‌شود، جایگاه قرار دادن بت‌هاى آن زمان بوده است. مهم‌ترین این بت‌ها، خداى «اینشوشیناک» یا خداى خاص شهر شوش بوده است.

«اونتاش گال» بانى این معبد مى‌گوید: «پس‌ از آن که مصالح ساختمانى را به دست آوردم، من در اینجا شهر اونتاش و حریم مقدس را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجى و یک دیوار داخلى محصور نمودم. من معبد بلندى ساختم که شبیه آنچه شاهان پیش‌ساخته‌اند نبود و آن را به خداى اینشوشیناک و خداى هومبان حریم مقدس وقف کردم. باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه ایشان شود و لطف و عدل هومبان و اینشوشیناک در اینجا برقرار بماند.»

بنای زیگورات چغازنبیل، مربعی شکل است که حصارهای دایره‌ای به دور آن دیده می‌شوند. عدد چهار به‌عنوان عددی مقدس در معماری: چهار نشان‌دهنده چهار جهت اصلی، چهارفصل سال، اضلاع مربع، بازوان صلیب، چهارعنصر، چهارستون عالم، چهار منزل قمر، چهار مزاج، چهار بهشت و... است. بر روى دیوارهاى معبد آجرهایى به خط میخى مشاهده مى‌شود که همگى داراى متنى یکسان هستند که بیانگر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد است.

چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت‌شده است. در بعضی از کتب تاریخی نام قدیمی شوش، چغازنبیل نامیده شده است. درواقع زیگورات‌ها، اهرام، مقابر و بناهای برجی شکل، گنبدها و معابد چندین طبقه بلند، پاگوداها و استوپاها، در همه‌جا نمادی از کوه و آسمان بودند. این موضوع در سرزمین‌هایی که به‌طور طبیعی فاقد کوه بودند، بیشتر مشهود است، همانند: بین‌النهرین، مصرسفلی، جنگل‌های مکزیک و پرو.

سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا از آثار باستانی دوره عیلام است. بر روی این سنگ‌نگاره باستانی نقش زنی حک‌شده است که دم ماهی دارد و مارهایی را در دستان خود گرفته است. در بالای تصویر کامل این سنگ‌نگاره، کاهنه‌های معبد در حال عبور هستند. جنس این سنگ‌نگاره از ماسه‌سنگ است. این اثر که مربوط به دوره عیلامی میانه و دودمان ایگی هالکید است، مربوط به ۱۳۴۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد است. این یادبود در سدهٔ دوازده پیش از میلاد از چغازنبیل به شوش آورده شده و هم‌اینک در موزه لوور قرار دارد.


منبع:dalahoo.com