مسجد جمعه اردبيل در شمال شرقي شهر كه بر روي تپه باستاني قرار دارد بازمانده مسجد عظيم، گسترده و كم نظيري است كه در دوره هاي مختلف اسلامي بخصوص دوره سلجوقي شكل گرفته و تا اوايل صفوي معمور و آباد بوده است. كاوش هاي باستان شناسي ردپاي مسجد را در قرون اوليه اسلامي به وضوح تشخيص داده است. مسجد دوره سلجوقي و ايلخاني بسيار گسترده تر و وسيع تر از بناي مكعبي فعلي بوده و بناي سرپاي موجود صرفاً گنبدخانه و ايوان مسجد بزرگ را تشكيل مي داده است. اين مسجد گنبد آجري بزرگي داشته است كه در دو پوشش ساخته شده و حوادث ايام هر دو پوشش گنبد اين مسجد را فرو ريخته و تنها دو قسمت قوسي شكل ناقص از گنبد خارجي و قسمت محدودي از گچبريهاي گنبد داخلي در چهار گوشه فوقاني ديواره هاي شبستان اصلي براي نمايش عظمت تاريخي آن باقي مانده است. اولين قسمت بنا پايه مناره اي است كه در فاصله اندكي از مسجد به چشم مي خورد. اين مناره شيوه سلجوقي دارد و از دو قسمت پايه هشت ضلعي (هر ضلع 10/2متر) و بدنه استوانه اي به قطر پنج متر تشكيل شده است. در بدنه مناره دو سنگ نبشته باقي مانده كه عبارت است از فرمان اوزون حسن آق قويونلو و كتيبه اي كه تاريخ 878 هجري را دارد و در اداره فرهنگ و هنر سابق حفاظت مي شود. دومين قسمت اصلي اين بنا مسجد تيرپوش است به ابعاد 50/80* 12/9 متر كه روي 9 ستون چوبي قرارگرفته است و ستون ها هم بر پايه هاي سنگي غير منتظم استوار شده اند. در ورودي چوبي تكه كوب شده ميخ هاي آهني برجسته دارد و بالاي يك لنگه آن نوشته اي كنده كاري شده است. سومين قسمت بنا مسجد قديم است كه بنايي مركب از چهار تاق وگنبد است. تمام بنا آجري و به مقدار خيلي كم در تزئينات آن كاشي به‌كار رفته است. در سالهاي گذشته سازمان ميراث فرهنگي كشور كاوش هايي در محل مسجد اردبيل به انجام رسانده كه به نتيجه اي بسيار درخشان نيز رسيده است. در حالي كه حجم موجود و سراپاي ايوان و گنبدخانه، مجموعه اي بزرگ بود كه با گذشت زمان، دست حوادث روزگار، اجزا وبخش هاي مختلفآن را به تل خاك بدل ساخت و عظمتي را در حجمي ناهماهنگ به اندازه هاي 30*20 متر محدود ساخت كه آخرين كف متعلق به سده نهم هجري درحدود‌‌‌10 متر ارتفاع دارد. از مسجد بزرگ سلجوقي نيز جز مناره آجري استوانه اي شكل چيزي برجا نمانده است و مسجد عصر ايلخاني نيز ب تغييراتي در پلان و فضاهاي آن در دوره قره قويونلوها دستخوش تخريب و دگرگوني شد. مأذنه مسجد اثر ديگري است كه به صورت گلدسته استوانه اي شكل در ضلع غربي شبستان اصلي مسجد و به فاصله تقريبي 15 متري قرار دارد.